Istanbúlsamningurinn (e. Istanbul Convention) fjallar um flestar tegundir líkamlegs og andlegs ofbeldis. Hann fjallar um umsáturseinelti, kynferðislegt ofbeldi, áreitni og nauðganir. Í samningnum er fjallað um sérstakar tegundir brota svo sem nauðungarhjónabönd, limlestingar á kynfærum kvenna og nauðungarfóstureyðingar. Auk þessa ítrekar samningurinn mikilvægi þess að bjóða gerendum og ofbeldismönnum úrræði og meðferð fagaðila. Istanbúlsamningurinn var samþykktur á vettvangi Evrópuráðsins (e. The Council of Europe) 11. maí 2011 og undirritaður af íslenskum stjórnvöldum sama dag. Samningurinn fjallar fyrstur alþjóðasamninga heildstætt um baráttuna við ofbeldi gegn konum. Hann kveður á um réttindi brotaþola og skyldur opinberra aðila til að vernda og aðstoða þau sem verða fyrir ofbeldi, fræðslu til almennings, stjórnvalda og fagaðila, og fólks sem sinnir forvörnum.

Löndin sem hafa undirritað samninginn skuldbinda sig til að samþætta kynjasjónarmið í aðgerðum og framkvæmd stefnumótunar og gera breytingar á lögum til að tryggja rétt kvenna til lífs án ofbeldis og ofbeldisógnar. Með samningnum er í fyrsta sinn beint sjónum að menningarlegum og félagslegum ástæðum ofbeldis. Með undirritun og fullnustu viðurkenna ríki að réttlæti næst ekki ef þolendur sjálfir eru einir gerðir ábyrgir fyrir því að reka mál sín í réttarvörslukerfum. Liður í því er að veita þolendum ráðgjöf og upplýsingar um úrræði.

Þann 26. apríl árið 2018 fullgilti Ísland Istanbúlsamninginn þegar Ásmundur Einar Daðason, þá félags- og jafnréttismálaráðherra, afhenti aðalframkvæmdastjóra Evrópuráðsins staðfestingarskjal um fullgildingu Íslands. Samtímis minnti Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra á að með fullgildingu hefðu félagasamtök mikilvægan alþjóðlegan samning til að þrýsta á stjórnvöld til að standa við skuldbindingar sínar.

Íslensk stjórnvöld hafa ýmislegt gert á liðnum áratug til að vinna að markmiðum samningsins. Mestu munar um fjármögnun verkefna í framkvæmdaáætlunum til að vinna gegn ofbeldi. Þá hefur verið unnið að réttarbótum og lagabreytingum sem skýra betur rétt þolenda kynferðisbrota. Í febrúar árið 2021 var frumvarp þáverandi dómsmálaráðherra, Áslaugar Örnu Sigurbjörnsdóttur, um breytingar á almennum hegningarlögum sem varða kynferðislega friðhelgi samþykkt á Alþingi. Nú er komið að því að horfa til fræðslu og skilnings þeirra sem vinna í réttarvörslukerfunum og dómstólum. Skilning á sérstöku eðli kynferðisbrota þarf að efla hjá öllum sem að málflokknum koma, meðal annars hjá lögreglu, lögmönnum og dómurum.

Þrátt fyrir að erfitt geti verið að mæla tíðni kynferðislegs ofbeldis og bera saman milli landa, er lítið sem gefur ástæðu til að ætla að kynferðislegt ofbeldi sé sjaldgæfara á Íslandi en annarsstaðar. Til að ná árangri í vörnum gegn ofbeldi, leggur Istanbúlsamningurinn áherslu á að horfa til samfélagsgerðarinnar og þeirra menningarlegu þátta í öllum samfélögum sem ýta undir eða réttlæta ofbeldishegðun. Í þeirri umræðu verður að horfa til kynjahyggju (e. sexism) og hugmynda feðraveldis um yfirráð karla.

Skilningur karla er ein forsenda þess að kynferðisleg friðhelgi kvenna sé tryggð. Án þátttöku þeirra í umræðunni fæst kannski lítið áunnist með Metoo-byltingunni. Í samræmi við markmið Istanbúlsamningsins verður, með fræðslu til stjórnvalda, fagaðila og almennings sérstaklega, að beina sjónum að þátttöku karla í umræðunni um kynferðislegt og kynbundið ofbeldi.

Höfundur er framkvæmdastjóri Jafnréttisstofu.

Greinin er birt í tilefni af 16 daga átaki gegn kynbundnu ofbeldi.