Umfjöllunarefni þessarar greinar er nýtt verklag á Íslandi í málum er varða heimilisofbeldi. Undir þá skilgreiningu falla brot sem fullnægja þurfa tveimur skilyrðum; Fyrri forsendan er sú að gerandi og brotaþoli tengist nánum böndum, séu t.d. skyld eða tengd. Til dæmis getur verið um að ræða núverandi eða fyrrverandi maka, fólk í hjónabandi eða sambýlisfólk, börn, systkini, foreldra eða forráðamenn. Einnig kann að vera um þriðja aðila að ræða, ef tilgangurinn er að ná til manneskju í nánum tengslum. Seinni forsendan er sú að það verður að vera um að ræða brot á hegningarlögum eða barnaverndarlögum s.s. líkamsárás, kynferðisbrot, hótanir, eignaspjöll, kúgun, vændi, mansal eða hliðstæð brot. Vettvangur brots getur verið hvar sem er og einskorðast ekki við heimilið. 

En HVERS VEGNA þurfti að breyta verklagi? 
Miklir vankantar voru á kerfinu okkar. Lögregla náði sjaldnast að ljúka rannsókn þessara mála á fullnægjandi hátt og ekki náðust fram sakfellingar þó svo um mjög alvarleg brot væri að ræða. Til viðbótar má nefna að úrræði sem sett voru í lög árið 2011, um nálgunarbann og brottvísun af heimili, þ.e. hin svokallaða austurríska leið, voru lítið sem ekkert nýtt. 

Lögreglan á Suðurnesjum byrjaði með tilraunaverkefni til eins árs í samstarfi við félagsþjónustur sveitarfélaga í umdæminu í byrjun febrúar 2013. Í grunninn fólst tilraunaverkefnið einfaldlega í því að breyta forgangsröðun bæði hjá lögreglu og sveitarfélagi með það að markmiði að bæta þjónustu við þolendur heimilisofbeldis. Sérhver breyting sem gerð var á verklagi var gerð innan ramma þágildandi íslenskra laga og án þess að lagt væri auka fjármagn til verkefnsins. Ríkislögreglustjóri innleiddi þessa nýju nálgun í öllum lögregluumdæmum í desember 2014 og önnur lögreglulið og sveitarfélög á landinu fylgdu í kjölfarið árið 2015. Í Reykjavík hófst verkefnið þann 12. janúar 2015 sem tilraunaverkefni í eitt ár. Óháður úttektaraðili, Rannsóknarstofnun Háskólans í kynjafræði (RIKK), fylgdist með innleiðingu á verkefninu hjá lögreglu, félagsþjónustu og barnavernd. Niðurstöður voru þær að verkefnið hefði gengið vel þótt einhverjir hnökrar væru á. (vísa hér í hlekk á rannsóknina).

Í dag er verklag þannig að lögreglan og félagsþjónustan eru í samstarfi sem felst meðal annars í því að lögreglan óskar ávallt eftir aðstoð félagsþjónustu þegar um er að ræða útköll þar sem grunur leikur á að um heimilisofbeldi sé að ræða. Tilgangurinn er að styrkja þolendur. Lögreglan kallar einnig til réttargæslumenn fyrir þolendur og rannsakar brotið strax á vettvangi. Verklagið felur þess vegna í sér að  rannsóknarlögreglumenn eru kallaðir út til viðbótar við almenna lögreglumenn sem fara í útkallið. Þannig nást markvissari fyrstu viðbrögð lögreglu og vettvangsrannsókn sem bætir rannsókn lögreglu. Úrræði um nálgunarbann og brottvísun af heimili eru kynnt, aðstoð fyrir gerendur og áherslan eins og áður sagði á stuðning við þolendur ofbeldis til viðbótar við stuðning barnaverndar. Áhersla var einnig lögð á gagnaöflun eins og læknisvottorð og úrræði nýtt þar sem hægt var að fara fram með þvingunaraðgerðir eða ákæru án kæru brotaþola, sem oft var í þeim aðstæðum að viðkomandi gat ekki fylgt máli eftir. 

Þegar heimilisofbeldi á sér stað og lögreglan hefur brugðist við neyðarkalli opnast ákveðinn gluggi þar sem brotaþoli er hræddur og tilbúinn að hjálpa lögreglu.  Þetta sérstaka tækifæri er sá tími sem lögreglan þarf að nýta vel í þágu rannsóknar málsins. Kerfið verður að koma í veg fyrir endurtekin brot og tryggja að þau mál sem koma upp fái greiða leið í gegnum kerfið. Einn mikilvægasti þátturinn í verklaginu er að tryggja að brotaþolar og gerendur fái viðeigandi og fullnægjandi félags-, sálræna og lögfræðilega aðstoð. Innan viku frá atviki eiga rannsakari og félagsráðgjafi og fara í óundirbúna heimsókn á heimili brotaþola, svokallaða eftirfylgniheimsókn. Eftirfylgniheimsóknin er farin til að meta aðstæðurnar á heimilinu, er heimilisofbeldið enn við lýði, hafa nýjir áverkar komið í ljós á brotaþola, o.s. frv. Að lokum reynum við að meta og í framhaldinu draga úr hættu á að ofbeldið verði ítrekað.

Lögreglan og kerfið í heild þurftu að líta á heimilisofbeldi alvarlegum augum frá upphafi og taka það mun fastari tökum en áður var gert. Heimilisofbeldi er ekki einkamál sem rúmast innan friðhelgi heimilisins, heldur samfélagslegur harmleikur. Rannsóknir hafa sýnt að börn sem alast upp á heimilum þar sem heimilisofbeldi á sér stað (óháð því hvort þau verða sjálf fyrir ofbeldinu eða  þau verða vitni að því) þjást af streitu og öðrum skaðlegum þáttum, svipað og þau sem alast upp á stríðshrjáðum svæðum. 
Þegar við metum áhættuþætti verðum við að huga sérstaklega að þeim þáttum sem eru áhættusamir:

• Fyrri saga ofbeldis
• Líflátshótanir
• Afbrýðissemi
• Hálstak/kyrkingartak
• Eltihrellar
• Stigmögnun 
• Fötlun
• Þungun
• Aldraðir

Niðurstaða tilraunaverkefnisins á höfuðborgarsvæðinu var sú að um væri að ræða ofbeldi milli maka eða fyrrverandi maka í  68% málanna og að í 68% málanna væri fyrri saga ofbeldis.  Börn voru skráð á heimilið í 65% málanna. Gerendur voru flestir  gerenda voru á aldrinum 18-40 ára eða 63% en 54% brotaþola voru á aldrinum 18-40 ára.


Rúmlega fjórðungur brotaþola karlkyns af þeim tæplega þriðjungur börn/ólögráða.
Flestir karlarnir eru á aldrinum 36-50 ára (37%)
74,4% brotaþola konur af þeim tæp 9% börn/ólögráða 
Flestar konurnar eru á aldrinum 21-40 ára (55%)
Um 23% brotaþola eru af erlendum uppruna (frá tæplega 40 þjóðlöndum, langflestir frá Póllandi en þar næst Víetnam og Tælandi)

Frá 2003 hafa orðið 22 manndráp á Íslandi Af þeim falla 55% eða 12 mál undir skilgreiningu á heimilisofbeldi. Í rúmlega  40% tilvika (9 mál) voru aðilar í nánum tengslum 
Þessi mál eru dauðans alvara. Við verðum að tryggja öryggi hlutaðeigandi og nota allar öryggisráðstafanir sem við höfum yfir að ráða til að svo megi verða. Við þurfum að skilja að brotaþolinn getur verið í aðstæðum þar sem hann getur ekki tekið ábyrgð á því að leggja fram kæru. Við þurfum alvarlega að skoða hver áhrifin eru á heilsu barna. Börn sem alast upp á heimilum þar sem heimilisofbeldi á sér stað eru mun líklegri en aðrir til að eiga sjálf í ofbeldissambandi á fullorðinsárum. Þau eru líka líklegri til að eiga við hegðunarvandamál að stríða,  þjást  af sálrænum kvillum og hafa meira umburðarlyndi gagnvart ofbeldi.  Þau eru líka mun líklegri til að verða sjálf fyrir ofbeldi. Það er algengur/útbreiddur misskilningur að börn viti ekki af heimilisofbeldinu.  Það hefur sömu áhrif á börn að búa á heimili þar sem heimilisofbeldi á sér stað og að verða sjálf fyrir ofbeldi.  Heimilisofbeldið litar öll samskipti á heimilinu.

Aðstoð, eftirfylgni og stuðningur mun leiða til þess að fleiri leiti sér hjálpar. Traust til lögreglunnar og kerfisins verður að vera til staðar í þessum málaflokki og samvinna er lykillinn!

Breytingar hafa verið gerðar á löggjöfinni frá því að þetta nýja verklag ruddi sér til rúms og er það vel. Þá höfum við séð miklar breytingar á menningu og forgangsröðun innan kerfisins
Samvinna milli félagsþjónustu, barnaverndar, lögreglu og heilsugæslu hefur aukist. Nú tökumst við á við vandmálið á heildrænni hátt. Fleiri mál sæta ákæru, bæði fjölgar nálgunarbönnum og  brottvísunum af heimili og einnig ákærum vegna heimilisofbeldismála. Mun fleiri leita sér nú aðstoðar.

Heimilisofbeldi er eitt af áherslumálum í stjórnarsáttmála nýrrar ríkisstjórnar sem tók til starfa á Íslandi í janúar 2017. Þrátt fyrir talsverða mótstöðu í upphafi er verklagið komið til að vera. Þá er nýtt úrræði, Bjarkarhlíð að komast á laggirnar, en það er móttökustöð fyrir þolendur ofbeldis sem frjáls félagsamtök, ríki og sveitarfélög standa að og er lögreglan á höfuðborgarsvæðinu einn stofnenda Bjarkarhlíðar.
Kynferðisbrotamál eru næst á dagskrá, því alltof fá brot fá framgang innan kerfisins, eins og áður var með heimilisofbeldið. Á það þurfum við að leggja áherslu, vinna saman þvert á stofnanir, ráðuneyti, einkageirann, háskólasamfélagið og frjáls félagasamtök. Skilaboðin eru skýr. Ofbeldi á ekki að líðast og ofbeldi gegn konum og börnum þarf aðra nálgun en hina hefðbundnu kerfisnálgun sem hefur verið alltof ríkjandi hingað til.

______________________________________________________________________
Sigríður Björk Guðjónsdóttir er lögreglustjóri á höfuðborgarsvæðinu. 
Þessi grein birtist áður í Húsfeyjunni.